Przez żołądek do... dwunastnicy

Zadaniem układu pokarmowego jest pobieranie pokarmu, jego obróbka mechaniczna i chemiczna (czyli żucie i trawienie, o czym było w zeszłym poście), wchłanianie prostych związków oraz usuwanie niestrawionych resztek pokarmowych, czyli defekacja. Jaka jest jego budowa, że może pełnić tyle funkcji?

Nasz układ pokarmowy możemy podzielić na przewód pokarmowy, czyli taką rurę, której wlotem jest szpara ust i jama ustna, a wylotem odbyt oraz gruczoły trawienne.

Przewód pokarmowy:

1. jama ustna ze szparą ust,
2. gardło,
3. przełyk,
4. żołądek,
5. dwunastnica,
6. jelito cienkie,
7. jelito grube zakończone odbytem.

Jama ustna 
Zawiera  język oraz zęby. Język jest zbudowany z własnych mięśni, szczyt jest wolny, a nasada jest przymocowana do podniebienia, czyli nie połkniemy go razem z jedzeniem, bo mocno się trzyma dzięki specjalnym wyrostkom, lecz jednocześnie możemy nim swobodnie ruszać. Zęby są umieszczone na łukach zębowych. Dzieci mają zęby mleczne (po 10 na każdym łuku). Około 7-13 roku życia wypadają one, a ich miejsce zajmują zęby stałe, których jest po 16 na każdym łuku. Proces wyrastania zębów nazywamy wyrzynaniem się zębów.

2 1 2 | 2 1 2               2 1 2 3 | 2 1 2 3

2 1 2 | 2 1 2               2 1 2 3 | 2 1 2 3

schemat uzębienia dziecka i schemat uzębienia osoby dorosłej

2/2 - siekacze, odgryzają kawałki pokarmu

1/1 - kły, rozrywają kawałki pokarmu

2 (u dorosłych) - przedtrzonowe, rozgniatają i rozdrabniają kawałki pokarmu

2/3 - trzonowe - kruszenie i rozdrabnianie kawałków pokarmu.

Zęby przedtrzonowe i trzonowe można porównać do dwóch kamieni, na których mielono i rozcierano nasiona.

Ciekawostką może być również to, że nie wszyscy dorośli mają 32 zęby. Niektórym nie wyrastają "ósemki", zwyczajowo nazywane zębami mądrości.

Poszczególne zęby są zbudowane z korzenia, szyjki i korony.

W samym środku zęba znajdują się naczynia krwionośne oraz nerwy (dlatego wyrwaniu zęba towarzyszy ból i krwawienie, ale nie ma się czego bać ;) ). Są one otoczone miazgą, która jest okryta zębiną, która z kolei jest otoczona szkliwem. 

Zęby są umieszczone w zagłębieniach kości, nazwanych zębodołami. Są one wyłożone ozębną.

Gardło 

miejsce, gdzie krzyżuje się układ pokarmowy i oddechowy to gardło. Z przodu przechodzi ono w krtań i tchawicę, z tyłu w przełyk. W tylnej części znajdują się migdałki, czyli skupiska tkanki limfatycznej, które mają za zadanie bronić naszego organizmu przed drobnoustrojami, które chcą wniknąć do naszego organizmu. Są jak strażnicy stojący w bramie zamku, którzy nie pozwalają nieproszonym gościom wejść dalej. 

Przełyk 

Jest to rura zbudowana z mięśni i błon. To właśnie dzięki mięśniom i ich ruchom pożywienie jest w stanie przejść z jamy ustnej do żołądka, nawet jeśli stanęlibyśmy na rękach (ale nie próbujcie tego sprawdzić). Na granicy przełyku i żołądka jest otwór nazywany wpustem. Działa on jak zwieracz i zapobiega cofaniu się pokarmu z żołądka.

Żołądek 


To najszerszy odcinek naszego przewodu. Jest to duży worek mięśniowy o pojemności ok. 1,5 - 3 litrów. Składa się z 4 części: wpustu, dna, trzonu i odźwiernika. Tak, macie rację. Dno jest u góry, a trzon na dole. Ale uspokajam Was - to nie jest błąd. Przygotujcie się na więcej takich niespodzianek. Biologia wprost uwielbia wszelkie wyjątki i odstępstwa od reguły. 

Żołądek jest otoczony błoną surowiczą. Pod nią znajdują się (wymieniając od zewnątrz) mięśnie podłużne, okrężne i skośne. Wewnątrz znajduje się błona podśluzowa i błona śluzowa. Wydziela ona śluz, który chroni nasz organ przed działaniem bardzo żrącego kwasu solnego, który się w nim znajduje. Dodatkowo żołądek jest bardzo pofałdowany, zawiera liczne fałdy. Dzięki nim może zwiększyć swoją pojemność, a my możemy zjeść nieco więcej, np. naszej ulubionej pizzy.

Dwunastnica i jelito cienkie

Macie rację. Po co wymieniam dwunastnice, jeśli jest to odcinek jelita cienkiego. Rzeczywiście, jednak w dwunastnica to taki wyjątkowy fragment,  do którego wchodzi przewód żółciowy oraz przewód trzustkowy, przez co zachodzą w nim nieco inne i intensywniejsze procesy trawienne niż w dalszych odcinkach.
A wiecie, dlaczego dwunastnica ma taką nazwę? Wzięła się ona od jej długości. Jeśli weźmiecie 3 dłonie (lub mówiąc anatomicznie - ręce) i przyłożycie do siebie to, nie licząc kciuków, złączycie 12 palców. Jest długość naszej dwunastnicy.

Jeśli chodzi o całe jelito cienkie, to ma ono długość ok. 6 metrów. Poza dwunastnicą wyróżnia się również jelito czcze oraz kręte. 

Jak pamiętamy, w dalszych częściach jelita cienkiego zachodzi wchłanianie strawionych składników pokarmowych. Wspomniane były kosmki jelitowe. Już tłumaczę, co to. Są to wypustki wewnątrz jelita cienkiego, które zwiększają powierzchnię chłonną. Na kosmkach są tak zwane mikrokosmki, co już maksymalnie zwiększa powierzchnie, którą składniki odżywcze mogą wchłonąć się do krwi lub limfy. 

Jelito grube 
Ostatni fragment przewodu pokarmowego. Ma długość około 1,5 metra. Ma 3 funkcje: wchłaniania wodę i sole mineralne, formuje masy kałowe oraz produkuje witaminy z grupy B i K dzięki naszym dobrym kumplom - bakteriom symbiotycznym. Jego błona śluzowa wytwarza duże ilości śluzu, dzięki czemu resztki jedzenia mogą się łatwiej przesuwać. 

Jelito grube dzielimy na jelito ślepe, okrężnicę oraz odbytnicę zakończoną odbytem. 

Defekacja - czyli wydalanie kału, odbywa się przez otwór w odbytnicy, czyli odbyt.

Gruczoły trawienne:

1. 3 pary ślinianek: przyuszne, podżuchwowe, podjęzykowe oraz małe gruczoły ślinowe: wargowe, podniebne, policzkowe, językowe,
2. wątroba,
3. trzustka.

Ślinianki i gruczoły ślinowe wydzielają ślinę, czyli bezbarwną ciecz zawierającą głównie enzym: amylazę ślinową, niewielkie ilości innych białek oraz soli mineralnych. Dzięki rozpuszczaniu się w niej różnych substancji, czujemy różne smaki. Ślina pełni również funkcję obronną - zabija niektóre patogeny.

Wątroba to największy gruczoł naszego organizmu. Jest podzielona na płaty lub mówiąc innymi słowami - ma budowę płatową. Każdy płat ma budowę zrazikowatą. Waży około 1,5 kg. Jest nazywana centrum metabolicznym organizmu. Pełni wiele funkcji. Do najważniejszych z nich należą:

- funkcja zewnątrzwydzielnicza - komórki wątroby, czyli hepatocyty stale wytwarzają żółć, która jest magazynowana w pęcherzyku żółciowym, a działa w dwunastnicy emulgując tłuszcze,

-funkcja wewnątrzwydzielnicza - wytwarzanie enzymów, czynników krzepnięcia krwi oraz białek osocza,

- funkcja magazynująca - magazyn cukrów w postaci glikogenu, kwasów tłuszczowych, cholesterolu, witamin rozpuszczalnych w tłuszczach oraz z grupy B oraz niektórych pierwiastków, np. cynku, miedzi, żelaza (dlatego na brak żelaza jemy np. wątróbkę),

- funkcja detoksykacyjna - pochłanianie i neutralizacja toksyn z naszego organizmu, np. alkoholu lub leków (dlatego bardzo często alkoholicy lub osoby przyjmujące dużo leków mają zniszczoną wątrobę),

- funkcja termoregulacyjna - przez ilość czynności, jakie wykonuje wątroba, produkuje wiele energii w postaci ciepła; krew przepływająca przez wątrobę pochłania to ciepło, po czym oddaje je w chłodniejszych rejonach organizmu, by utrzymać stałą ciepłotę ciała,

- rozkład hemoglobiny pochodzącej z zużytych erytrocytów do barwnika żółciowego, czyli bilirubiny,

- cykl mocznikowy, czyli wytwarzanie mocznika z amoniaku powstałego z przemiany nadwyżki aminokwasów.

Z wątrobą jest związane krążenie wrotne. Jest to typ sieci krwionośnej o układzie żyła - naczynia włosowate - żyła. Z jelita cienkiego wychodzi żyła wrotna, która wchodzi do wątroby. Jest w niej bardzo wysokie stężenie substancji odżywczych, które mają przejść przez wątrobę, by, już w odpowiednim stężeniu, dotrzeć do wszystkich komórek ciała. W wątrobie, przez naczynia włosowate, nadmiar związków jest zatrzymywany i magazynowany, natomiast reszta wysyłana żyłą wątrobową, a potem innymi naczyniami, do całego organizmu. W żyle wątrobowej jest już odpowiednie stężenie. Jeśli jest ono poza normą, świadczy to o jakimś zaburzeniu. 

Do wątroby dochodzi również tętnica wątrobowa. Zaopatruje ona ten narząd w tlen.

Trzustkę można określić mianem gruczołu mieszanego. Co to oznacza? Chodzi o to, że działa w dwóch układach: pokarmowym, gdzie zajmuje się wytwarzaniem enzymów, co nazywamy funkcją zewnątrzwydzielniczą oraz hormonalnym, w którym zajmuje się wytwarzaniem hormonów, co nazywamy funkcją wewnątrzwydzielniczą. O co z tym chodzi? Już tłumaczę. Wysepki Langerhansa, które są zlokalizowane w trzustce produkują insulinę, która obniża poziom cukru we krwi oraz glukagon, który podwyższa poziom cukru we krwi. Hormony te są sygnałem dla wątroby: "Hej, mamy za dużo cukru w organizmie. Przyhamuj trochę z jego wysyłką na organizm." albo "Hej, jest mamy za mało cukru w organizmie. Weź przyślij go trochę więcej.". Są one wydzielane do krwi. Natomiast sok trzustkowy z enzymami jest transportowany specjalnym przewodem (dla zainteresowanych nazywa się ona przewodem trzustkowym Wirsunga) do dwunastnicy, gdzie owa wydzielina zaczyna swoje działanie. 

Praca naszego układu pokarmowego jest regulowana przez układ nerwowy i hormonalny, dzięki czemu pozostajemy w homeostazie. 

Wydzielanie soku żołądkowego jest stymulowane przez oba układy. Ośrodek nerwowy regulujący jego wydzielanie znajduje się w rdzeniu przedłużonym i podlega rozkazom z kory mózgowej, która go kontroluje. Stymulację jego wydzielania powoduje rozciąganie się ścian żołądka lub obecność niektórych substancji, przez co część odźwiernikowa żołądka zaczyna produkować gastryny, czyli hormony. W jamie ustnej znajdują się również specjalne zakończenia nerwowe. Gdy zostaną one podrażnione pokarmem, wysłany jest komunikat do żołądka, by zaczął wydzielać sok żołądkowy, jednak może to sprawić również zapach pokarmu, a nawet myśl o posiłku. Gdy pokarm przejdzie do jelit, zaczyna się wydzielanie innych hormonów - enterogastron, które hamują wydzielanie soku.

Śluzówka dwunastnicy oraz jelita czczego wydziela cholecystokininę, która powoduje skurcze pęcherzyka żółciowego, co przyspiesza wydzielanie żółci oraz pobudza trzustkę, by wydzielała więcej soku trzustkowego. Produkcja tego hormonu jest spowodowana produktami powstałymi z częściowego strawienia tłuszczy.

W podwzgórzu znajduje się ośrodek głodu i sytości. Gdy poziom glukozy we krwi jest wysoki, wydaje on komunikat "Nie jedz!". Jednak gdy poziom ten spada, wydaje on komunikat "Jedz!". Jednak jak wynika z praktyki, nie zawsze słuchamy tego ośrodka, no bo jak się oprzeć tej czekoladzie, lodom, pizzy, kebabowi, kanapce, schabowemu... Wyliczać można w nieskończoność, prawda? Pamiętajmy jednak by zachować w tym buntowaniu się przeciwko naszemu mózgowi umiar, by nie doprowadzić do poważnych chorób, takich jak otyłość, anoreksja czy bulimia. Ale o tym następnym razem.

Źródła:

1. "Biologia na czasie 2" Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego i technikum. Zakres rozszerzony Franciszek Dubert, Ryszard Kozik, Stanisław Krawczyk, Adam Kula, Maria Marko-Worłowska, Władysław Zamachowski; wydawnictwo Nowa Era, Warszawa 2017
2. "Biologia 2" Zakres rozszerzony. Podręcznik dla liceum ogólnokształcącego. Ewa Holak, Waldemar Lewiński, Małgorzata Łaszczyca, Grażyna Skirmuntt, Jolanta Walkiewicz; wydawnictwo OPERON, Gdynia 2007
3. "Atlas budowy ludzkiego ciała: Vigue-Martin, Wydawnictwo Olesiejuk