Piękno w różnorodności, czyli ludzkie oko
Witajcie! Dziś chciałbym opowiedzieć Wam, drodzy Czytelnicy, o najpiękniejszym ludzkim narządzie, praktycznie niezbędnym, skomplikowanym i tajemniczym - oku. Ludzi o tysiącleci fascynują skomplikowane wzory budujące widoczną część oka, kolory tęczówek czy zmieniająca się średnica źrenic. Do dziś wiele udało nam się wyjaśnić i częścią tej wiedzy spróbuję podzielić się z Wami. Zacznijmy od podstaw
Oko - co to jest, jak działa, do czego służy?
Oko jest to wedle definicji narząd umożliwiający widzenie. "Widzenie" ma jednak bardzo szeroki zakres znaczeniowy - obejmuje odbieranie wyłącznie promieniowania elektromagnetycznego w przypadku bardzo prostych oczu, a także określanie kształtów, kolorów, odległości i wielu innych w przypadku oka bardziej rozwiniętego. Najbardziej zaawansowane oczy występują u, co zrozumiałe, zwierząt najbardziej rozwiniętych, a zatem ptaków i ssaków. Skupię się wyłącznie na oczach ludzkich, ponieważ jest to temat dla mnie najbardziej interesujący, a dobrze opisać oczy wszystkich zwierząt po prostu nie sposób - różnią się na każdym poziomie: między gromadami, rodzinami, gatunkami.
Po co właściwie oko jest nam potrzebne?
Rzecz wydaje się oczywista - żeby widzieć. I jest to poniekąd prawda, ale nie zawsze zdajemy sobie sprawę z wartości tego cennego narządu. Człowiek bez pomocy innych nie jest w stanie obejść się bez dwojga oczu, może ewentualnie radzić sobie z jednym. Jest to nasz najwrażliwszy zmysł, który gromadzi aż 70% wszystkich receptorów, żaden z pozostałych nie jest tak czuły i tak potrzebny. To dlatego niewidomych otacza się tak szczególną opieką i konstruuje tak wiele narzędzi mających ułatwić im życie. Jest to narząd służący na poziomie elementarnym do odbierania i interpretacji światła, ale mówiąc bardziej precyzyjnie, służy nam do wykonywania wszystkich niemal czynności - kiedy skaczemy - oceniamy wzrokiem odległość, na której powinniśmy wylądować, kiedy sięgamy po przedmiot - celujemy by go dosięgnąć, kiedy szukamy czegoś - szukamy przede wszystkim wzrokiem, nie węchem czy dotykiem, kiedy celujemy z broni - przy użyciu oczu wymierzamy dokładny punkt, w który chcemy trafić. Służy więc do najbardziej podstawowych zadań warunkujących przeżycie - znajdowania pożywienia, dostrzegania zagrożenia itd., a także to najbardziej zaawansowanych - większość rodzajów sztuki odbieramy głównie przy pomocy wzroku.
Budowa oka
Oko proste, występujące u człowieka, jest narządem (ironicznie) bardzo skomplikowanym, zbudowanym z wielu rodzajów tkanek oraz dodatkowo wspomaganym przez inne. Składa się przede wszystkim z:
-Twardówki, zbudowanej z tkanki łącznej struktury, która nadaje kształt i chroni oko wewnętrzne. Znajduje się na samym wierzchu na przedzie i na środku przechodzi w rogówkę.
-Rogówki, zbudowanej z przezroczystej, nieunaczynionej błony włóknistej. Silnie skupia światło.
-Naczyniówki, gęstej, trójwarstwowej sieci naczyń krwionośnych, która wraz z tęczówką i ciałem rzęskowym tworzy błonę naczyniową oka, która zaopatruje je w substancje odżywcze, tlen itp.
-Siatkówki, światłoczułej, wielowarstwowej struktury, w której znajdują się rejestrujące biało-czarne barwy pręciki, i rejestrujące kolorowe światło czopki. Znajdują się na niej plamka żółta - największe skupisko receptorów i plamka ślepa - całkowicie ich pozbawiona, służąca jako łącznik między nerwami komórek światłoczułych i nerwu wzrokowego, gdzie przekazują one informacje o odbieranych bodźcach.
-Źrenicy, czyli otworu znajdującego się przed soczewką, który reguluje ilość światła padającego na siatkówkę. Może ona zwężać się lub rozszerzać dzięki odpowiednim mięśniom, jest to zależne od kilku czynników, m.in. od światła (w ciemności rozszerza się, pod wpływem silnego światła, zwęża), nastroju, wpływu środków odurzających, chorób i urazów.
-Tęczówki, umięśnionej struktury otaczającej źrenicę, regulującej dopływ światła do soczewki. Jej zabarwienie może być bardzo zróżnicowane i mieć różne przyczyny, o których opowiem w następnej części.
-Soczewki, pełniącej funkcję soczewki rozumianej fizycznie, ogniskującej promienie świetlne na siatkówce, która je analizuje.
-Ciała szklistego, stanowiącego większą część oka, będącego galaretowatą substancją o zawartości wody równej około 98%, nadającą kształt i stabilność.
-Nerwu wzrokowego, który odczytuje informacje z siatkówki i przekazuje do mózgu.
Między rogówką, a tęczówką znajduje się komora przednia oka, a między siatkówką a ciałem szklistym - komora tylna. Oprócz tego oko zaopatrzone jest w dodatkowe, zewnętrzne mięśnie, które nim poruszają i ochronną warstwę tkanki tłuszczowej, dodatkowo w ochronne spojówki, powieki, rzęsy i gruczoły łzowe, które produkują łzy oczyszczające gałki oczne.
A teraz to, co w oczach najpiękniejsze - tęczówki
Od zawsze intrygował człowieka kolor oczu, ponieważ może on być tak różny - brązowy, niebieski, zielony, szary, z całą gamą odcieni i różnic. Nietrudno zauważyć pewną regułę w zasadzie, na podstawie której ma się taki, a nie inny kolor tęczówki - jest to związane z kolorem, który posiadają rodzice i, w pewnym stopniu, dalsi przodkowie. Dziś wiemy już, że za barwę naszej tęczówki odpowiadają konkretne geny. Warunkują one ilość i typ pigmentu, i dalej, końcowy kolor. Najprościej mówiąc, mamy dwa skrajne kolory: brązowy, zawierający duże ilości eumelaniny w podścielisku tęczówki, i niebieski, mający niewielką ilość tego pigmentu w tym miejscu. Występują przeróżne odmiany oczu brązowych - ciemnobrązowe, jasnobrązowe, piwne, bursztynowe - zależą od ilości melaniny i domieszki innych pigmentów (np. lipochromu). Również oczy niebieskie się różnią, wymienić można przede wszystkim kolor szary, zawierający więcej kolagenu, oraz kilka innych (błękitne, ciemnoniebieskie, niebieskozielone). Oczy niebieskie charakterystyczne są dla wielu mieszkańców Europy i osób pochodzenia europejskiego (Amerykanów, Kanadyjczyków, Argentyńczyków). Pozostają jeszcze oczy zielone będące mieszanką dwu podstawowych typów, ponieważ nie istnieje zielony pigment tęczówki. Jest to bardzo rzadka cecha, charakterystyczna dla 2% ludzi, choć istnieją populacje, w których kolor ten stanowi nawet 70%.
 |
| Oko z brązową tęczówką. |
Dziedziczenie kolorów tęczówki
Wspomnę jeszcze o tym, jak dziedziczy się poszczególne kolory tęczówki. Dawniej sądzono, iż warunkowane są przez allele jednego genu - oczy brązowe reprezentują allel dominujący, niebieskie - recesywny. Teraz jednak wiemy już, że udział ma w tym aż 16 genów, a dziedziczenie na podstawie dominacji i recesywności jest mocno nieprecyzyjne, przybliżone.
Heterochromia
Moją ulubioną aberracją koloru oczu jest heterochromia - cecha polegająca na różnobarwności tęczówki i może się objawiać na niezliczoną ilość sposobów. Heterochromia może być całkowita (spotykana często u psów rasy husky), gdzie tęczówka jednego oka ma zupełnie odmienną barwę od tęczówki drugiego, centralna, gdzie obie źrenicę otacza plamka koloru odmiennego od koloru tęczówek, albo miejscowa, gdzie po jednej lub obu tęczówkach rozsiane są plamki innego koloru. Może ona być dziedziczna lub spowodowana chorobą albo urazem. Mechanizm powstawania polega głównie na nierównomiernym rozłożeniu melaniny.
 |
| Heterochromia centralna |
 |
| Heterochromia całkowita |
Oko to nasz najcenniejszy zmysłowy narząd, warto więc poświęcić chwilę i pokontemplować jego piękno oraz wyjątkowość. Usiądźcie spokojnie, weźcie dobry aparat, włączcie lampę i zróbcie mu zdjęcie - każde oko bez wątpienia jest wyjątkowe, choć te o pełnym kolorze mogą być podobne. Przeanalizujcie fotografię, na której dostrzeżecie unikalny układ włókienek, naczyń krwionośnych, czy może też nawet zabarwioną inaczej plamkę, świadectwo heterochromii. A może przeczytacie któryś z wierszy poświęconych temu pięknemu organowi? Albo i obejrzycie film? Oko jest stałą inspiracją dla sztuki i kultury, materiału więc nie zabraknie.
Do zobaczenia!
Linki:
Brak komentarzy